DHANA YA URADIDI KATIKA MOFOLOJIA YA KISWAHILI

UTANGULIZI

Dhana ya uradidi,

Kwa mujibu wa Rubanza (1996), anafasili uradidi kuwa ni njia ya kuunda maneno mapya katika Kiswahili, kama ilivyo katika lugha zingine ni kurudufu au kwa maneno mengine ni kurudia maneno. Neno lote zima linarudiwa au sehemu ya neno linarudiwa. Linaporudiwa neno zima kitendo hicho huitwa urudufu kamili na linaporudiwa sehemu ya neno ni urudufu nusu.

Kwa mujibu wa Matinde (2012), uradidi ni utaratibu unaotumika katika kuunda maneno ambayo sehemu ya neno lote hurudiwa na kuunda neno au msisitizo fulani.

Fasili ya Matinde ina upungufu katika kufasili hasa nini maana ya uradidi kwani si lazima neno lote lirudiwe, huweza kuwa sehemu tu ya neno.

Hivyo tunaweza kusema kuwa uradidi ni kanuni au utaratibu katika lugha wa kuunda neno/maneno mapya kwa namna ya kurudia sehemu ya neno au neno zima. Ili hali sehemu ya neno ikirudiwa huitwa urudufu nusu na ikiwa ni sehemu nzima ya neno hujulikana kama urudufu kamili.

Mfano,

Nungu + nungu =    Nungunungu

Pilika + pilika     =   Pilikapilika

Kizungu + zungu =  Kizunguzungu

Kimbele + mbele =  Kimbelembele

Aina za uradidi.

Kuna aina mbili za uradidi kutokana na namna ambavyo neno hurudiwa. Aina hizo ni:

(i)                 Uradidi kamili

(ii)               Uradidi nusu

Uradidi kamili,

Rubanza (1996), anafasili kuwa uradidi kamili ni aina ya uradidi ambayo kwayo ni neno zima hurudiwa ili kuunda neno moja. Na hicho kitendo huitwa uradidi kamili.

Massamba (2009), anafasili kuwa uradidi kamili (complete reduplication) ni uradidi ambapo neno lote hurudiwa.

Kwa mfano,

            Kanuni: Neno + neno =          Neno jipya.

                         Peta + peta   =            petapeta

                        Pole + pole   =             polepole

                        Haraka  + haraka  =     harakaharaka

                        Cheka + cheka  =        chekacheka

                        Pilika + pilika =           pilikapilika

                        Pika  + pika =              pikapika

                        Shamra + shamra   =   shamrashamra

                        Cheza  +  cheza  =       chezacheza

                        Kimbia  + kimbia  =    kimbiakimbia

Uradidi nusu,

Kwa mujibu wa Rubanza (1996), anaeleza kuwa uradidi nusu ni aina ya uradidi katika uundaji wa maneno ambayo kwayo sehemu ya neno hurudiwa ili kuunda neno jipya/ maneno mapya katika lugha. Hali hii hujulikana kama urudufu nusu.

Massamba (2009), anafafanua kuwa uradidi nusu (partial reduplication) ni uradidi ambao kwao sehemu tu ya neno hurudiwa, kwa mfano: pepeta.

 Hivyo maneno hayo hurudiwa kwa madhumuni ya kutilia msistizo au hali fulani.

Kwa mfano:

            Ki + zungu + zungu    = kizunguzungu

            Ki + wili + wili =           kiwiliwili

            Ki + nyume + nyume = kinyumenyume

            Ki + nyevu + nyevu    = kinyevunyevu

            Ki + mbele + mbele     = kimbelembele

Katika mifano hiyo tumeona uambatanishaji wa mofimu tatu, yaani mofimu {ki-} na mofimu huru mbili. Kiambishi awali {ki-} kinadondoshwa katika neno la pili.

Kanuni: {ki} +{m-huru} + {m-huru} = Neno.

Dhana ya uambatanishaji.

Matinde (2012), anadai kuwa uambatanishaji ni mbinu ambayo huhusisha kuunganishwa kwa maneno mawili kuunda neno moja jipya ambalo maana yake huwa tofauti na maneno ambayo yametumika kuunda neno hilo.

Rubanza (1996), anaeleza kuwa uambatanishaji ni dhana ihusuyo uwekaji pamoja wa maneno mawili au zaidi ili kuunda neno moja. Uambatanishaji, badala ya kunyumbua mofimu katika mzizi sasa tunaweka maneno mawili au zaidi pamoja. Maneno hayo yanaweza kuwa huru au kuambatanishwa na kunyambulishwa na mofimu.

Hivyo tunaweza kusema kuwa, uambatanishaji ni kanuni au taratibu ihusuyo uundaji wa maneno mapya katika lugha kwa namna ya kuunganisha maneno mawili tofauti na kuunda neno moja. Uunganishaji huo wa maneno huweza kuwa ya kategoria moja au kategoria tofauti.

Mfano:

Nomino + nomino

            Mwana + siasa  = mwanasiasa

            Bata + mzinga  = batamzinga

           Mwana + jeshi  = mwanajeshi

           Njugu + mawe = njugumawe

           Askari + kanzu = askari kanzu

Nomino + kivumishi

               Pembe + kali =         pembekali

               Mwana + haramu =  mwanaharamu

               Mwana + mkaidi =   mwanamkaidi

               Mja + mzito  =         mjamzito

               Mbuzi + jike =         mbuzi jike

Kitenzi + nomino

           Piga + mbizi =     pigambizi

           Pima + maji  =      pimamaji

           Chemsha + bongo = chemshabongo

            Zima + moto =     zimamoto

Nomino + kitenzi

            Bongo + lala =            bongolala

            Nyama + choma =    nyama choma

Kitenzi + kielezi

            Ona + mbali =         onambali

HITIMISHO

Njia hizi mbili za uundaji wa maneno hazina tofauti kubwa,tofauti iliyopo ni kuwa  katika uambatanishaji maneno mawili tofauti yanaunganishwa pamoja. Matendo haya mawili ya uambatanishaji na uradidi yana msingi mmoja ulio sawa. Maana ya neno mojamoja hailingani na maana ya maneno mawili yanapoungwa pamoja.

 MAREJELEO.

Massamba, D. P.B (2009). Kamusi ya Isimu na Falsafa ya Lugha. Dar-Es Salaam: Taasisi ya

Uchunguzi wa Kiswahili.

Matinde, R. S. (2012). Dafina ya Lugha Isimu na Natharia. Kwa Sekondari, Vyuo Vya Kati          na Vyuo Vikuu. Mwanza: Serengeti Educational Publishers.

Rubanza, Y. I. (1996). Mofolojia ya Kiswahili. Dar-Es Salaam: Chuo Kikuu Huria Cha      Tanzania.